Ποιος άραγε θα μπορούσε να είναι αντίθετος με τη λογική, την επιστήμη, τον ανθρωπισμό ή την πρόοδο; Οι έννοιες αυτές ορίζουν την αποστολή όλων των σύγχρονων θεσμών - των σχολείων, των νοσοκομείων, των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, των πρακτορείων ειδήσεων, των δημοκρατικών κυβερνήσεων, των διεθνών οργανισμών. Χρειάζονται λοιπόν πράγματι αυτά τα ιδανικά υπεράσπιση;
Οπωσδήποτε και χρειάζονται! Από το 1960 και εξής, η εμπιστοσύνη στους θεσμούς της σύγχρονης εποχής έχει βουλιάξει ενώ η δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα γνώρισε την άνοδο κινημάτων λαϊκισμού που αποκήρυξαν με ωμότητα τα ιδανικά του Διαφωτισμού. Κινήματα της φυλής και όχι του κοσμοπολιτισμού, απολυταρχικά παρά δημοκρατικά, που περιφρονούν τους ειδικούς αντί να σέβονται τη γνώση και κυρίως, νοσταλγικά ενός ειδυλλιακού παρελθόντος παρά αισιόδοξα για ένα ελπιδοφόρο μέλλον. Τα φαινόμενα όμως αυτά δεν είναι δημιουργήματα του 21ου αιώνα.
Το Ρομαντικό κίνημα απώθησε βίαια τα ιδεώδη του Διαφωτισμού. Πολλοί ρομαντικοί αρνούνταν ότι η λογική μπορεί να διαχωριστεί από το συναίσθημα, ότι τα μεμονωμένα άτομα θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν ανεξάρτητα από τους πολιτισμούς και τις κοινωνίες στις οποίες ανήκαν ή ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να συνοδεύουν τις πράξεις τους από λογική, ότι ηθικές αξίες μπορεί να είναι εφαρμόσιμες διαχρονικά σε διάφορες εποχές και τόπους και τέλος ότι η ειρήνη και η ευημερία είναι επιθυμητοί στόχοι. Για τους Ρομαντικούς, το άτομο είναι μέρος ενός οργανικού συνόλου - ενός πολιτισμού, μιας φυλής, ενός έθνους, μιας θρησκείας, ενός πνεύματος ή μιας ιστορικής δύναμης - και οι άνθρωποι θα πρέπει δημιουργικά να απηχούν τις θέσεις αυτού του συνόλου στο οποίο ανήκουν. Για τον Ρομαντισμό, οι ηρωικές διαμάχες και όχι η επίλυση προβλημάτων είναι το ύψιστο αγαθό και η βία θεωρείται εγγενής στην ανθρώπινη φύση.
Ακούγεται τρελό αλλά κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα αυτά τα "κόντρα στον Διαφωτισμό" ιδανικά συνεχίζουν να εντοπίζονται σε ένα εκπληκτικό εύρος κορυφαίων πολιτισμικών και διανοητικών κινημάτων. Η γνώση ότι θα πρέπει να εφαρμόσουμε τη συλλογική μας λογική για να ενισχύσουμε την ανάπτυξη και πρόοδο μειώνοντας τη δυστυχία, θεωρείται χονδροειδής, αφελής, πονηρή και ισοπεδωτική. Ας δούμε λοιπόν μερικές δημοφιλείς "εναλλακτικές" στη λογική, την επιστήμη, τον ανθρωπισμό και την πρόοδο.
Η πιο προφανής εναλλακτική είναι η "θρησκευτική πίστη". Το να υιοθετήσεις μια άποψη "καλή τη πίστη" σημαίνει να το πιστέψεις χωρίς εύλογη αιτιολογία, κατά συνέπεια, η πίστη στην ύπαρξη μιας υπερφυσικής θεότητας, εξ ορισμού προσκρούει στη λογική. Οι θρησκείες όμως επίσης προσκρούουν και στα ιδανικά του ανθρωπισμού κάθε φορά που εξυψώνουν κάποιο "ηθικό αγαθό" πάνω από την ευημερία των ανθρώπων, όπως η αποδοχή ενός θεϊκού σωτήρα, η εκλογίκευση ενός καθαγιασμένου αφηγήματος, η επιβολή τελετουργικών και ταμπού, ο προσηλυτισμός άλλων ανθρώπων να κάνουν το ίδιο και η τιμωρία (ή η δαιμονοποίηση) όσων δεν το κάνουν. Οι θρησκείες μπορούν επίσης να προσκρούσουν στα ανθρωπιστικά ιδεώδη, αποτιμώντας την αξία της ανθρώπινης ψυχής υψηλότερα από την αξία της ανθρώπινης ζωής. Η πίστη σε μια ζωή μετά τον θάνατο συνεπάγεται ότι η υγεία και η ευτυχία δεν είναι και κάτι τόσο σημαντικό μιας και η ζωή στη Γη δεν είναι παρά ένα απειροελάχιστο ποσοστό στη συνολική ύπαρξη του -μετά θάνατον δυναμένου να επιβιώσει- ανθρώπου. Ο εξαναγκασμός του ανθρώπου να αποδεχτεί τη σωτηρία, είναι κάποιου είδους "χάρη" ενώ ο μαρτυρικός βίος ίσως και να είναι ό,τι καλύτερο θα μπορούσε ποτέ να σου συμβεί.
Μια δεύτερη- "κόντρα στον Διαφωτισμό"- ιδέα είναι ότι οι άνθρωποι αποτελούν τα αναλώσιμα κύτταρα ενός υπερ-οργανισμού φυλετικού, εθνικού, θρησκευτικού, πολιτισμικού, κτλ και ότι το ύψιστο αγαθό είναι η δόξα αυτής της συλλογικότητας παρά η ευημερία των ατόμων που την αποτελούν. Προφανές παράδειγμα, ο εθνικισμός, κατά τον οποίον ο υπερ-οργανισμός είναι το έθνος-κράτος, δηλαδή μια εθνοτική ομάδα με κυβέρνηση. Η σύγκρουση ανάμεσα στον εθνικισμό και τον ανθρωπισμό μπορεί εύκολα να φανεί σε ρητά όπως: "Dulce et decorum est pro patria mori (τι γλυκό και δίκαιο που είναι να πεθαίνεις για την πατρίδα σου)".
Ο εθνικισμός όμως δεν είναι οι αστικές αξίες, το πνεύμα δημόσιας προσφοράς, η κοινωνική υπευθυνότητα ή η πολιτισμική υπερηφάνεια. Οι άνθρωποι είναι ένα κοινωνικό είδος και η ευημερία κάθε ατόμου εξαρτάται από μοτίβα συνεργασίας και αρμονίας που διατρέχουν όλη την κοινότητα. Και ως εκ τούτου, είναι αυθεντικά αξιοθαύμαστο όταν ένα άτομο θυσιάζει τα ενδιαφέροντά του/της για εκείνα των πολλών. Είναι ωστόσο κάτι τελείως διαφορετικό όταν ένα άτομο αναγκάζεται να προβεί στην υπέρτατη θυσία προς όφελος ενός χαρισματικού ηγέτη, ενός τετράγωνου υφάσματος ή κάποιων χρωμάτων πάνω σε ένα χάρτη.
Η θρησκεία κι ο εθνικισμός είναι οι κυρίαρχες αιτίες του πολιτικού συντηρητισμού και συνεχίζουν να επιδρούν στη μοίρα δισεκατομμυρίων ανθρώπων στις χώρες που ασκούν επιρροή. Πολλοί αριστεροί συνάδελφοι που έμαθαν ότι έγραφα ένα βιβλίο με θέμα τη λογική και τον ανθρωπισμό, με παρακίνησαν να αδράξω την ευκαιρία για να εξαπολύσω πυρά εναντίον της Δεξιάς. Όμως όχι και πολύ καιρόν πριν, η Αριστερά στεκόταν με συμπάθεια στον εθνικισμό όταν αυτός διαποτίζονταν από μαρξιστικά κινήματα ελευθερίας ενώ πολλοί στην Αριστερά παροτρύνουν τις πολιτικές ταυτότητας (identity politics) και τους πολεμιστές της κοινωνικές δικαιοσύνης που υποτιμούν τα ατομικά δικαιώματα προς όφελος της ισοπέδωσης της θέσης κάθε φυλής, κοινωνικής τάξης και γένους, τα οποία θεωρούν ότι τελούν σε ανταγωνισμό μηδενικού αθροίσματος.
Η θρησκεία, επίσης, έχει υποστηρικτές και από τις δύο πλευρές του πολιτικού συνεχούς. Ακόμα και συγγραφείς που δεν είναι πρόθυμοι να υπερασπιστούν το κυριολεκτικό περιεχόμενο των θρησκευτικών πεποιθήσεων μπορεί να εμφανιστούν μανιωδώς υπερασπιστικοί της θρησκείας και εχθρικοί στην ιδέα ότι η επιστήμη και η λογική δεν έχουν τίποτα να πουν για την ηθική. Οι υποστηρικτές της πίστης επιμένουν ότι η θρησκεία, μόνη αυτή, διατηρεί το αποκλειστικό προνόμιο στην απάντηση τέτοιων ζητημάτων.
Η Αριστερά τείνει να στέκεται με συμπάθεια και σε ένα ακόμη κίνημα που υποβιβάζει το ανθρώπινο ενδιαφέρον εντάσσοντάς το σε άλλη μία υπερβατική οντότητα, στο οικοσύστημα. Το ρομαντικό Περιβαλλοντικό Κίνημα αντιλαμβάνεται τη σύλληψη ενέργειας από τον άνθρωπο όχι ως έναν τρόπο να αντιστέκεσαι στην εντροπία και να στηρίζεις την ανάπτυξη του ανθρώπινου είδους αλλά αντίθετα, ως μια στυγερή εγκληματική πράξη κατά της φύσης, η οποία θα αντιδράσει αποδίδοντας ως αντίποινα μια τρομακτική δικαιοσύνη με τη μορφή πολέμων για εξεύρεση πρώτης ύλης, δηλητηριασμένο αέρα και νερό και κλιματική αλλαγή δυνάμενη να εξαφανίσει τον ανθρώπινο πολιτισμό. Μόνη λύση, να μετανοήσουμε, να εκδιώξουμε την τεχνολογία και την οικονομική ανάπτυξη και να στραφούμε σε έναν απλούστερο και πιο φυσικό τρόπο ζωής.
Οι πολιτικές ιδεολογίες της Αριστεράς και της Δεξιάς έχουν οι ίδιες γίνει 'κοσμικές θρησκείες' που παρέχουν στους ακολούθους τους μια κοινότητα ομοιόδοξων 'αδελφών', συστηματική κατήχηση των 'καθαγιασμένων' πεποιθήσεών τους, ένα καλοφτιαγμένο μοντέλο 'δαιμονοποιημένων' αντιπάλων και μία ωραιοποιημένη εμπιστοσύνη στην δικαιότητα του δικού τους μόνο σκοπού. Η πολιτική ιδεολογία όμως υποτιμά τη λογική και την επιστήμη. Θολώνει την κρίση του ατόμου, πυροδοτεί έναν πρωτόγονο, φυλετικής φύσης, τρόπο σκέψης και απομακρύνει τον κόσμο από μια βαθύτερη κατανόηση του πώς να βελτιώσουμε τις ζωές μας. Εν τέλει, οι μεγαλύτεροι εχθροί μας δεν είναι οι πολιτικοί μας αντίπαλοι αλλά αντίθετα, η εντροπία και κυρίως η άγνοια.
Τα αντί-Διαφωτιστικά κινήματα διατρέχουν οριζόντια το αριστερό/δεξιό πολιτικό συνεχές. Εδώ και δύο αιώνες, συγγραφείς από όλο το πολιτικό φάσμα επιχειρηματολογεί εναντίον του σύγχρονου πολιτισμού ο οποίος αντί να φέρει την πρόοδο, κατά την άποψή τους μας οδηγεί σταθερά σε εκφυλισμό μέχρι τελικής καταρρεύσεως.
Μία μορφή αρνητισμού θρηνεί και οικτίρει την εξάρτησή μας από την τεχνολογία, από την εποχή του Προμηθέα και εξής. Αποσπώντας πονηρά και με βία τη φωτιά από τους Θεούς, το μόνο που καταφέραμε ήταν να δώσουμε στο είδος μας τα εργαλεία να τερματίσει την ύπαρξή του, εάν όχι δηλητηριάζοντας το περιβάλλον τότε σίγουρα με την απασφάλιση πυρηνικών όπλων, νανοτεχνολογίας, κυβερνοτρόμου, βιολογικού πολέμου, τεχνητής νοημοσύνης και άλλων υπαρξιακών απειλών . Και ακόμα και εάν ο τεχνολογικός μας πολιτισμός καταφέρει να αποδράσει από αυτή την καταστροφική του μοίρα, ωστόσο είναι βέβαιο ότι καταδύεται σε ένα θανατηφόρο σπιράλ δυστοπικής βίας και αδικίας: ένας περήφανος νέος κόσμος τρομοκρατίας, drone, εργασιακές 'γαλέρες', συμμορίες, τράφικινγκ, πρόσφυγες, ανισότητα, κυβερνονταήδες, σεξουαλικές επιθέσεις και εγκλήματα μίσους.
Μια άλλη μορφή αρνητισμού αγωνιά για το αντίθετο πρόβλημα - όχι ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής έχει κάνει τη ζωή πολύ σκληρή και επικίνδυνη, αλλά αντίθετα ότι την έκανε πολύ ευχάριστη και ασφαλή. Σύμφωνα με αυτόν τον τρόπο σκέψης, η υγεία, η ειρήνη και η ευδαιμονία είναι 'αστικές αποσπάσεις' από αυτό που πραγματικά έχει σημασία στη ζωή. Υπηρετώντας αυτές τις σκαιές απολαύσεις, ο τεχνολογικός καπιταλισμός κατάφερε στην ουσία να καταδικάσει τους ανθρώπους σε μια ατομικιστική, κομφορμιστική, καταναλωτική, υλιστική, ετεροκαθοριζόμενη, ψυχοφθόρα αγριότητα.
Οι πνευματικοί άνθρωποι που προβλέπουν την κατάρρευση του πολιτισμού αντιδρούν στις προφητείες τους με δύο τρόπους. Εκείνοι που ενστερνίζονται μια 'ιστορική απαισιοδοξία', τρέμουν την ιδέα της πτώσης αλλά διακηρύσσουν ότι είμαστε ανήμποροι να την σταματήσουμε ενώ εκείνοι που στηρίζουν την απαισιοδοξία τους σε πολιτισμικά κριτήρια, χαιρετίζουν την επικείμενη καταστροφή διότι η σύγχρονη εποχή είναι τόσο χρεωκοπημένη, λένε, σε βαθμό που κάποιος δεν μπορεί να την βελτιώσει, παρά μόνο να την υπερβεί. Από τα συντρίμμια της καταρρεύσεως, μια νέα τάξη πραγμάτων θα αναδυθεί η οποία δεν μπορεί παρά αναγκαστικά να είναι ανώτερη της προηγούμενης.
Κατόπιν των παραπάνω, ένας ανθρωπισμός βασισμένος στα ιδεώδη του Διαφωτισμού, φαίνεται να μην προκαλεί και τόση χαρά στα πλήθη. Η ιδέα ότι το ύψιστο αγαθό είναι να χρησιμοποιήσουμε τη γνώση για να ενισχύσουμε την ανθρώπινη ευημερία αφήνει τους ανθρώπους απαθείς. Βαθείες ερμηνείες για τη λειτουργία του σύμπαντος, του πλανήτη, της ζωής, του εγκεφάλου; Λοιπόν, αν δεν χρησιμοποιούν μαγεία, δεν θέλουμε να τα πιστέψουμε! Να σώσουμε δισεκατομμύρια ζωές, να απαλείψουμε ασθένειες, να ταΐσουμε τους πεινασμένους. Βα-ρε-τό! Μακροζωία, υγεία, κατανόηση, ομορφιά, ελευθερία, αγάπη; Μπα! Η ζωή πρέπει να είναι κάτι περισσότερο από αυτό.
Ωστόσο, το μεγαλύτερο πρόβλημα, αυτό που τρομάζει τον κόσμο, βρίσκεται στην ιδέα της προόδου. Ακόμα και όσοι θεωρητικά βρίσκουν καλή την ιδέα να χρησιμοποιηθεί η γνώση για να βελτιωθεί η ζωή των ανθρώπων, επιμένουν ότι στην πράξη αυτό ποτέ δεν θα δουλέψει. Και οι καθημερινές ειδήσεις, επιβεβαιώνουν αυτή την κυνική στάση: ο κόσμος εμφανίζεται ως μια κοιλάδα των δακρύων και των στεναγμών, ένας ρυπαρός βάλτος γεμάτος απογοητεύσεις. Και ακριβώς σε αυτό το σημείο, φαντάζει σημαντικότερη όσο ποτέ, μία αξιολογική αποτίμηση της ανθρώπινης Προόδου!
Comments