Σε μια εργασία του, το 1784, ο Ιμμάνουελ Καντ όρισε το Διαφωτισμό ως την 'ανάδυση του ανθρώπινου είδους από την επίκτητη ανωριμότητά του, δηλαδή την τεμπέλικη και δειλή υποταγή του στα δόγματα της θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας'. Διακήρυξε ότι σύνθημα του Διαφωτισμού θα έπρεπε να είναι η φράση 'Τόλμα να καταλάβεις' που προϋποθέτει την ελευθερία της σκέψης και του λόγου. Μια αντίστοιχη δήλωση της ίδιας ιδέας μπορεί κανείς να δει και στο τελευταίο βιβλίο του άγγλου καθηγητή Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, David Deutsch, με τίτλο 'The Beginning of Infinity (Η αρχή του Άπειρου)' ο οποίος υποστηρίζει ότι εάν τολμήσουμε να 'κατανοήσουμε', τότε η πρόοδος είναι δυνατή σε όλα τα πεδία, επιστημονικά, πολιτικά και ηθικά:
Η αισιοδοξία είναι η θεωρία που λέει ότι όλες οι αποτυχίες - όλα τα κακά - οφείλονται σε ανεπαρκείς γνώσεις. Τα προβλήματα είναι αναπόφευκτα επειδή η γνώση μας πάντοτε θα είναι απείρως μακρύτερα από το να θεωρείται ολοκληρωμένη. Κάποια προβλήματα είναι δύσκολα, αλλά είναι λάθος να συγχέει κανείς δύσκολα προβλήματα με τα προβλήματα που είναι απίθανο να λυθούν. Τα προβλήματα είναι επιλύσιμα και κάθε συγκεκριμένη κακότητα είναι πρόβλημα που μπορεί να λυθεί. Ένας αισιόδοξος πολιτισμός είναι ανοιχτός, δε φοβάται να καινοτομήσει και στηρίζεται στις παραδόσεις της κριτικής. Οι θεσμοί του βελτιώνονται συνεχώς και η πιο σημαντική γνώση που έχουν κατακτήσει είναι η γνώση του πώς να εντοπίζεις και να εξαλείφεις τα λάθη.
Δεν υπάρχει επίσημη απάντηση για το τί είναι 'Διαφωτισμός', υποστηρίζει ο Pinker ενώ συμβατικά τοποθετείται στα τελευταία 2/3 του 18ου αιώνα. Έχοντας προκύψει μετά από προκλήσεις της επιστήμης και της έρευνας απέναντι στη συμβατική σοφία, έχοντας επηρεαστεί από τις πρόσφατες, τότε, αιματοχυσίες στο όνομα της θρησκείας αλλά και ενισχυμένος από την εύκολη διακίνηση των ιδεών και των ανθρώπων, ο Διαφωτισμός και οι εκπρόσωποί του τόλμησαν μια νέα κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης. Η εποχή του Διαφωτισμού ήταν το 'κέρας της Αμάλθειας' σε επίπεδο ιδεών, συχνά αντιφατικών μεταξύ τους, ωστόσο τέσσερες κυρίαρχες έννοιες χαρακτηρίζουν τις ιδέες αυτές: #ορθός_λόγος, #επιστήμη, #ανθρωπισμός και #πρόοδος.
Ο #ορθός_λόγος κατά τον Pinker είναι αδιαπραγμάτευτος. Μόλις κάποιος ισχυριστεί ότι οι απόψεις του στηρίζονται στη λογική ή ότι μπορούν να αιτιολογηθούν ή ότι είναι αληθείς με τρόπο τέτοιο ώστε οι άλλοι άνθρωποι να είναι υποχρεωμένοι να τις αποδεχτούν και αυτοί, εκείνη τη στιγμή το άτομο αυτό έχει δεσμεύσει τον εαυτό του στις εκκλήσεις του #ορθού_λόγου καθώς καθιστά τις απόψεις του 'υπόλογες' και επαληθεύσιμες υπό τη βάσανο αντικειμενικών δεδομένων. Κοινός τόπος για τους Διαφωτιστές ήταν η επιμονή να εφαρμόζουμε με τρόπο ενεργητικό τα πρότυπα του #ορθού_λόγου κατά την κατανόηση του κόσμου και να μην παρασυρόμαστε από ελκυστικές αυταπάτες όπως η πίστη, το δόγμα, ο λόγος της αποκάλυψης, η εξουσία, η σαγήνη, ο μυστικισμός, η θεοποίηση, τα οράματα, το ενστικτώδες συναίσθημα και η ερμηνευτική ανάλυση ιερών κειμένων.
Ήταν ο #ορθός_λόγος λέει ο Pinker που οδήγησε τους περισσότερους Διαφωτιστές να αποκηρύξουν την πίστη σ' έναν ανθρωπόμορφο Θεό που ξαφνικά έδειξε ενδιαφέρον για τα ανθρώπινα πράγματα. Ο #ορθός_λόγος ήταν αυτός που αποκάλυψε ότι αναφορές σε θαύματα ήταν αμφίβολες, ότι οι συγγραφείς των ιερών κειμένων ήταν όλοι επίσης άνθρωποι, ότι τα φυσικά φαινόμενα προκύπταν ανεξάρτητα από τις καλές ή κακές πράξεις των ανθρώπων, το ότι διαφορετικοί πολιτισμοί πίστευαν και πιστεύουν σε διαφορετικές θρησκείες με ίδιες πιθανότητες για όλες τους να είναι προϊόντα φαντασίας.
Ο Μοντεσκιέ είχε γράψει: 'Αν τα τρίγωνα είχαν Θεό, θα τον έφτιαχναν με τρεις πλευρές'.
Έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η αντίρρηση ορισμένων, ότι δήθεν ο Διαφωτισμός πρέσβευε ότι ο άνθρωπος είναι ένα απολύτως λογικό πλάσμα, είναι τελείως λάθος. Διανοητές όπως ο Καντ, ο Σπινόζα, ο Τόμας Χομπς, ο Ντέιβιντ Χιουμ και ο Άνταμ Σμιθ, γνώριζαν καλά όλοι τους τα ανθρώπινα πάθη, τις ατέλειες και τις αδυναμίες και επέμεναν ότι ο μόνος τρόπος να ξεπεραστούν τα ελαττώματα αυτά είναι κανείς να τα δει και να τα ονομάσει. Η σκόπιμη εφαρμογή του #ορθού_λόγου ήταν αναγκαία επειδή ακριβώς ο συνήθης τρόπος σκέψης και συμπεριφοράς του ανθρώπου δεν είναι ιδιαιτέρως λογικός...
Εδώ βρίσκεται κατά τον Pinker η κατάλληλη στιγμή εκκόλαψης του δεύτερου ιδεώδους του Διαφωτισμού, της #επιστήμης, δηλαδή του εκλεπτυσμένου #ορθού_λόγου που στόχο έχει να κατανοήσει τον κόσμο. Ο άγγλος ιστορικός στο Πανεπιστήμιο του Γιορκ, David Wootton, μας υπενθυμίζει ότι κατά την περίοδο της Επιστημονικής Επανάστασης, γύρω στο 1600, η κατανόηση ενός μορφωμένου Άγγλου για τον κόσμο γύρω του ήταν η εξής:
Πίστευε ότι μάγισσες μπορούν να ανασηκώσουν καταιγίδες που βουλιάζουν τα πλοία στη θάλασσα, ότι λυκάνθρωποι, παρόλο που στην Αγγλία δεν υπήρχαν, γνώριζε ωστόσο ότι βρέθηκαν στο Βέλγιο... ότι η μάγισσα Κίρκη όντως μετέτρεψε τους συντρόφους του Οδυσσέα σε γουρούνια ή ότι τα ποντίκια δημιουργούνται στιγμιαία μέσα σε σωρούς από άχυρο. Ο Άγγλος του 1600 είχε δει κέρατο μονόκερου αλλά μονόκερο όχι. Πίστευε ότι ένα άψυχο, δολοφονημένο σώμα θα αρχίσει να αιμορραγεί στην παρουσία του δολοφόνου, ότι υπάρχει αλοιφή που αν την απλώσεις σε ένα μαχαίρι που προκάλεσε πληγή, θα θεραπευτεί η πληγή. Πίστευε ότι το σχήμα, το χρώμα και η υφή ενός φυτού μπορεί να αποτελέσουν ενδείξεις για το πώς το φυτό αυτό μπορεί να λειτουργήσει ως φάρμακο, δεδομένου ότι ο Θεός δημιούργησε τη φύση με τέτοιο τρόπο ώστε να την μπορούν να την κατανοήσουν οι άνθρωποι. Πίστευε ότι το απλό μέταλο μπορεί να γίνει χρυσός, αλλά δεν ήξερε κανέναν που να το έχει καταφέρει. Το ουράνιο τόξο είναι σημείο του Θεού και οι κομήτες του διαβόλου. Πίστευε ότι τα όνειρα προβλέπουν το μέλλον, αν ξέρουμε πώς να τα ερμηνεύσουμε. Πίστευε φυσικά, ότι η γη στέκεται ακίνητη και ότι ο ήλιος και τα αστέρια περιστρέφονται γύρω της μια φορά κάθε 24 ώρες.
Εκατόν τριάντα μόλις χρόνια μετά, ένας απόγονος αυτού του Άγγλου, δεν θα πίστευε πια τίποτε από τα παραπάνω. Ήταν μια απόδραση όχι απλά από την άγνοια, αλλά από τον τρόμο. Ο αμερικανός κοινωνιολόγος Robert A. Scott αναφέρει ότι κατά τον Μεσαίωνα, "η πίστη ότι μια εξωτερική ισχύς έλεγχε την καθημερινή ζωή συνέβαλε σε ένα είδος συλλογικής παράνοιας":
Νεροποντές, καταιγίδες, κεραυνοί, ριπές ανέμου, ηλιακές ή σεληνιακές εκλείψεις, κύματα ψύχους ή καύσωνα, ξηρασίες και σεισμοί, θεωρούνταν σημεία της δυσαρέσκειας του Θεού. Σαν αποτέλεσμα, τα "τελώνια" του φόβου ήρθαν και εγκαταστάθηκαν σε κάθε πτυχή του ανθρώπινου βίου. Η θάλασσα κατήντησε ένα σατανικό βασίλειο και στα δάση κατοίκησαν άγρια τέρατα, δράκοντες, μάγισσες, δαίμονες και πάρα πολύ αληθινοί κλέφτες και μαχαιροβγάλτες. Ιδίως δε μόλις έπεφτε το σκοτάδι, ο κόσμος κατακλύζονταν από κακούς οιωνούς που προλόγιζαν τον ερχομό κάθε είδους συμφοράς: κομήτες, μετεωρίτες, πεφταστέρια, εκλείψεις και βέβαια τα ουρλιαχτά των άγριων ζώων.
Μόνο με τις μεθόδους της επιστήμης, πίστευαν οι Διαφωτιστές, δηλαδή με τον σκεπτικισμό, την φιλελεύθερη σκέψη, τον ανοιχτό διάλογο και τις εμπειρικές δοκιμές, θα μπορούσε να αποδειχθεί πόσο εσφαλμένη ήταν η συμβατική σοφία και πώς θα έφτανε η ανθρωπότητα σε αξιόπιστη γνώση. Οι Διαφωτιστές πρώτοι είδαν ότι υπάρχει κάτι που ονομάζεται 'καθολική ανθρώπινη φύση' και που μπορεί να μελετηθεί επιστημονικά και αυτό τους έκανε πρόδρομους εφαρμοστές επιστημών που θα εμφανίζονταν αιώνες αργότερα, όπως η εξελικτική και κοινωνική ψυχολογία, η νευροεπιστήμη και η ανθρωπολογία.
Η ιδέα μιας 'καθολικής ανθρώπινης φύσης' μας οδηγεί, κατά τον Pinker, στο τρίτο ιδεώδες του Διαφωτισμού, τον #ανθρωπισμό. Οι Διαφωτιστές ένιωσαν την επείγουσα ανάγκη να βάλουν τα θεμέλια μιας νέας ηθικής, κοσμικής και όχι θεϊκής, διότι τους βασάνιζαν οι ιστορικές αναμνήσεις του μακελειού που προκάλεσαν οι Σταυροφορίες, η Ιερά Εξέταση, το κυνήγι μαγισσών, οι ευρωπαϊκοί θρησκευτικοί πόλεμοι. Έθεσαν εκείνη τη θεωρητική βάση την οποία σήμερα ονομάζουμε #ανθρωπισμό, ο οποίος στοχεύει στην ευημερία των ανεξάρτητων, μοναδικών ατόμων, αντρών και γυναικών και παιδιών, έναντι της δόξας της φυλής, της ράτσας, του έθνους ή της θρησκείας. Είναι τα άτομα, όχι οι ομάδες, που είναι νοήμονα, που αισθάνονται ευχαρίστηση ή πόνο, ικανοποίηση ή δυσαρέσκεια. Και αυτό είναι μια 'καθολική', γενική αρχή και ιδιότητα που βρίσκεται κοινή σε όλα τα ανθρώπινα όντα ανεξαιρέτως, είναι η απόδειξη της 'καθολικής μας ανθρώπινης φύσης'.
Η νέα αυτή ανθρωπιστική ευαισθησία ώθησε τους διανοητές του Διαφωτισμού να καταδικάσουν όχι μόνο την θρησκευτική βία αλλά επίσης και τις κοσμικές βαρβαρότητες της εποχής τους, όπως η σκλαβιά, ο δεσποτισμός, οι εκτελέσεις για επιπόλαια αδικήματα όπως η κλοπή ή η λαθροθηρία καθώς και οι σαδιστικές τιμωρίες όπως οι μαστιγώσεις, οι ακρωτηριασμοί, οι ανασκολοπισμοί, μέθοδοι βασανισμού όπως οι προκρούστειες κλίνες, η 'Σιδηρά Παρθένα', η καύση στην πυρά. Έτσι, ο Διαφωτισμός συχνά ονομάζεται και η 'Ανθρωπιστική Επανάσταση' καθώς οδήγησε στην κατάργηση βαρβαρικών πρακτικών που ταλάνιζαν την ανθρωπότητα επί χιλιετίες.
Και φτάνουμε στο τέταρτο ιδεώδες του Διαφωτισμού, την #πρόοδο η οποία για τον Διαφωτισμό επικεντρωνόταν στους ανθρώπινους θεσμούς. Συστήματα φτιαγμένα από τον άνθρωπο, όπως κυβερνήσεις, νόμοι, σχολεία, αγορές και διεθνείς οργανισμοί είναι ένας φυσικός 'στόχος' για την εφαρμογή των αρχών του #ορθού_λόγου, της #επιστήμης και του #ανθρωπισμού με σκοπό τη βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης.
Υπό αυτόν τον νέο τρόπο σκέψης, η διακυβέρνηση δεν είναι ένα θεϊκό Διάταγμα για κυριαρχία. Είναι μια ανθρώπινη εφεύρεση, σιωπηρώς συμπεφωνημένη στα πλαίσια ενός κοινωνικού συμβολαίου, σχεδιασμένη να ενισχύει την ευημερία των πολιτών συντονίζοντας την συμπεριφορά τους και αποθαρρύνοντας εγωιστικές συμπεριφορές που στο τέλος βλάπτουν τους πάντες. Όπως μάλιστα το έχει θέσει και το πιο διάσημο πνευματικό προϊόν του Διαφωτισμού, η αμερικάνικη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, προκειμένου να διασφαλιστεί το δικαίωμα στη ζωή, την ελευθερία και την αναζήτηση της ευτυχίας, έχουν θεσμοθετηθεί 'κυβερνήσεις' ανάμεσα στους ανθρώπους, οι οποίες νομιμοποιούν τη δίκαιη ισχύ τους μέσα από την συγκατάβαση των κυβερνώμενων.
Στα χρόνια του Διαφωτισμού επίσης, η ανθρωπότητα είδε για πρώτη φορά μια λογική ανάλυση του πλούτου και της ευημερίας. Το σημείο εκκίνησης δεν ήταν πώς ο πλούτος κατανέμεται αλλά η αμέσως προηγούμενη λογική ερώτηση, το πώς κατ' αρχάς δημιουργείται. Ο Adam Smith, σημειώνει:
Μια αφθονία χρήσιμων προϊόντων δεν είναι δυνατόν να δημιουργηθεί απλά και μόνο από έναν αγρότη ή τεχνίτη που δουλεύουν μόνοι τους, απομονωμένοι. Εξαρτάται από ένα δίκτυο ειδικών, ο καθένας εκ των οποίων μαθαίνει να κάνει κάτι όσο καλύτερα μπορεί και όλοι μαζί συνδυάζουν τους καρπούς της εφευρετικότητάς τους, της τέχνης τους και του μόχθου τους. Η εξειδίκευση ωστόσο μπορεί να λειτουργήσει μόνο σε μια αγορά που μπορεί να επιτρέψει στους ειδικούς να υπάρχουν, να ανταλλάσσουν τα αγαθά τους και τις υπηρεσίες τους, καθιστώντας την οικονομική δραστηριότητα μια μορφή αμοιβαία επωφελούς συνεργασίας όπου ο καθένας αποκτά κάτι πιο πολύτιμο γι' αυτόν, από αυτό που δίνει.
Το δείπνο μας δεν εξαρτάται από την φιλανθρωπική ευεργεσία του χασάπη, του ζυθοποιού ή του φούρναρη, τονίζει ο Smith, αλλά από την άποψη που εκείνοι διατηρούν για το τί θα εξασφαλίσει τη δική τους ευημερία.
Βεβαίως, ο ισχυρισμός εδώ του Smith δεν είναι ότι οι άνθρωποι τελικά είναι αδίστακτα εγωιστές ή ότι θα έπρεπε να είναι αλλά απλώς ότι σε μια οργανωμένη αγορά η τάση των ανθρώπων να φροντίσουν τις οικογένειές τους και τους εαυτούς τους μπορεί να φέρει αποτελέσματα για το καλό όλων. Οι συναλλαγές μπορούν να καταστήσουν μια ολόκληρη κοινωνία όχι απλά πλουσιότερη αλλά και καλύτερη διότι σε μια αποτελεσματική αγορά είναι φθηνότερο να αγοράζεις προϊόντα απ' ό,τι αν τα έκλεβες ενώ οι άλλοι άνθρωποι σου είναι πιο χρήσιμοι ζωντανοί παρά νεκροί. Με άλλα λόγια, "αν κάποια μέρη ο ράφτης ανοίξει πόλεμο με τον φούρναρη, θα πρέπει στο εξής να μάθει να ψήνει το δικό του ψωμί".
Καταλήγουμε έτσι σε ένα ακόμα ιδεώδες του Διαφωτισμού, την #ειρήνη. Ο πόλεμος ήταν τόσο κοινός στην ιστορία των ανθρώπων μέχρι τότε που θεωρούνταν φυσικό να θεωρείται ένα μόνιμο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ύπαρξης. Η ειρήνη δε, ήταν ένα αγαθό που θα έρχονταν ιδεατά μόνο στο μέλλον, σε κάποια μεσσιανική εποχή ή παρέμβαση. Τώρα πια όμως, που ο πόλεμος δεν θεωρούνταν μια θεϊκή τιμωρία που πρέπει κανείς να υπομείνει και να θρηνήσει, ή ένας ένδοξος διαγωνισμός που πρέπει να κερδηθεί και να στεφθεί με πανηγύρια, ήρθε στο φως το πρακτικό πρόβλημα της επίλυσής του.
Ο Καντ παρουσίασε μέτρα που θα αποθάρρυναν τους ηγέτες από το να σέρνουν τις χώρες τους σε πόλεμο. Μαζί με το διεθνές εμπόριο, πρότεινε την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, την αμοιβαία διαφάνεια, τους κανόνες ενάντια στην κατάκτηση και την εισβολή, την ελευθερία των ταξιδιών και μετανάστευσης αλλά και την ομοσπονδία κρατών και οργανισμών ως μέσων πρόληψης και επίλυσης διακρατικών διαφορών.
Ο Steven Pinker, σε αυτό το πρώτο κεφάλαιο, καταλήγει δηλώνοντας ότι το βιβλίο του δεν είναι ένα βιβλίο που σκοπό έχει την τυφλή λατρεία του Διαφωτισμού. Επισημαίνει ότι οι Διαφωτιστές ήταν κι αυτοί άνθρωποι της εποχής τους, δηλαδή του 18ου αιώνα. Κάποιοι ήταν ρατσιστές, σεξιστές, αντί-σιμήτες, ιδιοκτήτες σκλάβων ή δυιστές. Κάποιοι ανησυχούσαν για πράγματα σήμερα ακατανόητα για εμάς, κάποιοι είχαν αφελείς ιδέες και κάποιοι άλλοι λαμπρές. Κυρίως όμως, είχαν γεννηθεί πολύ νωρίς για να κατανοήσουν κάποια θεμελιώδη μεγέθη της δικής μας, σύγχρονης κατανόησης της πραγματικότητας.
Αυτό όμως που τους κάνει ξεχωριστούς είναι ότι αυτοί πρώτοι θα παραδέχονταν τα παραπάνω. Εάν εκτιμήσεις, επαινέσεις, περιθάλψεις και ενθαρρύνεις τον #ορθό_λόγο, τότε αυτό που έχει σημασία είναι η ακεραιότητα των σκέψεων και όχι η προσωπικότητα των σκεπτομένων. Και εάν είσαι αφοσιωμένος στην #πρόοδο, δεν μπορείς να ισχυριστείς ότι τα έχεις καταλάβει όλα. Και κάποιες από τις ιδέες που πλέον λόγω της #προόδου εμείς σήμερα γνωρίζουμε αλλά οι Διαφωτιστές αγνοούσαν είναι η #εντροπία, η #εξέλιξη και η #πληροφορία.
Comments